یکی از مهم‌ترین تهدیدات خاموش در حوزه کشاورزی و تأمین امنیت غذایی در ایران و جهان، مسئله تغییر اقلیم است. آمارهای رسمی نشان می‌دهد تغییرات اقلیمی می‌توانند تا سال ۲۰۵۰ باعث کاهش ۲۳درصدی در تولید محصولات اصلی کشاورزی از جمله ذرت، گندم، برنج و سویا شوند. مقدار پروتئین، روی و آهن موجود در محصولات کشاورزی اصلی بر اثر تغییرات اقلیمی به مقدار قابل توجهی کاهش خواهد یافت.
 

 

یکی از مهم‌ترین تهدیدات خاموش در حوزه کشاورزی و تأمین امنیت غذایی در ایران و جهان، مسئله تغییر اقلیم است. آمارهای رسمی نشان می‌دهد تغییرات اقلیمی می‌توانند تا سال ۲۰۵۰ باعث کاهش ۲۳درصدی در تولید محصولات اصلی کشاورزی از جمله ذرت، گندم، برنج و سویا شوند. مقدار پروتئین، روی و آهن موجود در محصولات کشاورزی اصلی بر اثر تغییرات اقلیمی به مقدار قابل توجهی کاهش خواهد یافت. علاوه بر این عدم امنیت غذایی یک مشکل مهم در سطح جهان است. طبق گزارش جهانی بحران غذا که در سال ۲۰۱۷ منتشر شد، در سال ۲۰۱۶، ۱۰۸ میلیون نفر در ۴۸ کشور دچار عدم امنیت غذایی شدید بودند یا در معرض خطر قرار عدم امنیت. تقریبا ۶۰ درصد جمعیت گرسنه جهان در ۱۹ کشوری زندگی می‌کنند که با بحران‌های تغییرات اقلیمی مواجه هستند. میلیون‌ها نفر در سومالی، جنوب سودان، یمن و شمال شرق نیجریه از گرسنگی شدید رنج می‌برند و خطر شدید قحطی این مردم را تهدید می‌کند. تا جایی که پیش از این دبیر کل سازمان غذا و کشاورزی در این باره گفته است: «برای ریشه‌کنی گرسنگی، تعهد سیاسی اساسی ضروری است ولی به‌تنهایی کافی نیست. تنها در صورتی قادر خواهیم بود گرسنگی را شکست دهیم که کشورها به تعهدات خود به‌ویژه در سطوح ملی و محلی عمل کنند. قطعا کلید پایان‌دادن به این بحران‌ها صلح است اما نمی‌توانیم برای تحقق صلح فقط صبر کنیم. بسیار مهم است که اطمینان حاصل کنیم مردم گرسنه شرایط لازم برای تولید غذای خود را دارند».

جمعیت روبه‌رشد جهان و نیاز به غذا

در کنار این آمارها، این نکته نیز قابل‌توجه است که جمعیت جهان در سال ۲۰۱۷ به ۷٫۶ میلیارد نفر رسیده و طبق گزارش سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۷ پیش‌بینی می‌شود این تعداد در سال ۲۰۳۰ به ۸٫۶ میلیارد نفر، در سال ۲۰۵۰ به ۹٫۸ میلیارد نفر و در سال ۲۱۰۰ به ۱۱ میلیارد نفر برسد. سالانه تقریبا ۸۳ میلیون نفر به جمعیت جهان اضافه می‌شود و تولید غذا برای تأمین نیاز جمعیت جهان باید به مقدار ۷۰ درصد افزایش یابد.

بحث‌های متعددی در زمینه تلاش‌ها برای افزایش مقدار تولید محصولات کشاورزی که رابطه مستقیمی با امنیت غذا در دنیا دارد، مطرح است و در این باره متخصصان زیست‌فناوری با اصلاح ژنتیک و اصلاح نباتات سعی در افزایش مقدار محصولات کشاورزی دارند.

در ایران اما، محصولاتی که با مهندسی ژنتیک، قرار است با سازوکار علمی و نظارت‌شده، تولید شوند، سال‌هاست که محلی از شایعات و حاشیه‌های غیرعلمی و نادرست شده است. قرن بیست‌ویکم را قرن مهندسی ژنتیک می‌خوانند و گفته می‌شود در این قرن پیشرفت‌های علم ژنتیک به جایی می‌رسد که می‌تواند ابعاد مختلفی از زندگی انسان در زمین را بهبود بخشد و هم‌زمان باعث حفاظت بیشتر از منابع طبیعی شود. ایران هم در رشته‌های ژنتیک انسانی و گیاهی پیشرفت‌هایی داشته است. هم‌زمان نگاه‌های غیرعلمی و غیرمستند به این فناوری باعث ایجاد موانعی در مسیر پیشرفت این فناوری نوپا شده و کاهش سرمایه‌گذاری در مهندسی ژنتیک گیاهی را در بین پژوهشگران جوان در پی داشته است. در حوزه ژنتیک گیاهی، عمده پیشرفت‌های مهندسی ژنتیک مربوط به فناوری تولید گیاهان تراریخته می‌شود.

متخصصان مهندسی ژنتیک دل پری از فضای غیرعلمی موجود در مورد مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته دارند. چهره‌های برجسته مهندسی ژنتیک بر این باورند که ترویج اطلاعات غلط باعث شده بسیاری از افرادی که شناختی از علم ژنتیک ندارند تبدیل به منتقدان آن شوند. هم‌زمان مافیای واردات را که به طور عمده مربوط به سویا، ذرت و کلزا است، مانع تولید این محصولات در ایران می‌دانند.

در همین رابطه، دکتر مختار جلالی‌جواران، استاد گروه ژنتیک و به‌نژادی گیاهی دانشگاه تربیت مدرس و عضو شورای ملی ایمنی زیستی، از سیاه‌نمایی عده‌ای علیه محصولات تراریخته به دلیل جایگاهی که دارند و برخی منافعی که دنبال می‌کنند، گفت.

او اظهار کرد: ما در شرایط کنونی نیاز به محصولاتی داریم که با صرف آب کمتر و مقاومت در مقابل آفات زمینه‌ساز افزایش مقدار تولید محصولات کشاورزی شوند. یکی از نقاط قوت محصولات تراریخته مقاومت آنها در مقابل آفات و همچنین نیاز به آب کمتر است.

او در زمینه بحث‌هایی که درباره محصولات تراریخته مطرح می‌شود، می‌گوید: من عضو شورای ملی ایمنی زیستی هستم و این را می‌دانم که اگر هرکسی به وظایف خودش عمل کند و وارد حوزه تخصصی دیگران نشود، این شائبه‌ها که درباره تراریخته مطرح می‌کنند، پیش نمی‌آید. بحث تراریخته بحثی کاملا علمی است و ما شاهد این هستیم که افراد غیرمتخصص و غیرمرتبط در حال مخالفت‌خوانی با این فناوری هستند.

ما باید بپذیریم تراریخته یک فناوری است و درباره یک فناوری متخصصان آن باید به مردم توضیح دهند و همچنین نهادهای مسئول این اطمینان را به مردم بدهند که این محصولات با ارزیابی‌های دقیق و علمی وارد چرخه مصرف می‌شود. متأسفانه خیلی‌ها به‌ دلیل جایگاه و منافعی که دارند، مخالف تراریخته حرف می‌زنند؛ در اینجا این سؤال را باید پرسید که اگر محصولات تراریخته بد است، چرا وارد می‌شود؟ و اگر خوب است، چرا در داخل تولید نمی‌کنیم؟ برخلاف شایعه‌های بی‌اساسی که در فضای رسانه و شبکه‌های اجتماعی رواج یافته است، اروپا از بزرگ‌ترین وارد‌کننده‌های محصولات تراریخته است و ایالات متحده آمریکا نیز بزرگ‌ترین تولیدکننده این محصولات است و بیشتر محصولات تراریخته تولیدشده را در داخل کشور مصرف می‌کند.

مختار جلالی، استاد دانشگاه تربیت مدرس، درباره موانع تولید داخلی این محصولات در ایران و تمرکز بر واردات آنها می‌گوید: طبیعی است ما در ایران به دلیل نیازی که داریم، محصولات را وارد می‌کنیم. اگر این محصولات را در داخل تولید کنیم، دیگر ارز به کشورهای دیگر نمی‌دهیم.

او با تأکید بر اینکه نگرانی‌هایی که عده‌ای به‌اصطلاح منتقد ایجاد کرده‌اند بی‌مورد است، گفت: در ایران سازوکار‌هایی قانونی برای ارزیابی محصولات تراریخته تعریف شده است. او تشریح کرد: محصولات تراریخته در دقیق‌ترین فرایند‌های علمی بررسی و قبل از تولید انبوه تجاری، طبق پروتکل‌های موجود ارزیابی می‌شوند. همه ملزم هستند به قوانین عمل کنند. مجوز محصول بعد از ارزیابی‌ها صادر می‌شود. در حال حاضر، سطح زیر کشت گیاهان تراریخته در دنیا ۱۸۹٫۸ میلیون هکتار است و تراریخته ابزاری است که باید به درستی از آن بهره‌برداری کرد.

آخرین آمار از وضعیت تولید محصولات تراریخته

در سال ۲۰۱۷ و بیست‌ودومین سال تجاری‌سازی محصولات تراریخته، ۲۴ کشور در مجموع ۱۸۹٫۸ میلیون هکتار از زمین‌های کشاورزی را زیر کشت محصولات تراریخته بردند. این مقدار نسبت به سال ۲۰۱۶، سه درصد افزایش داشته است. در سال ۲۰۱۶ سطح زیر کشت محصولات تراریخته ۱۸۵٫۱ میلیون هکتار بود. سطح زیر کشت محصولات تراریخته در سال ۲۰۱۷ نسبت به سال ۱۹۹۶ که تولید تجاری این محصولات شروع شد، بیش از ۱۱۲ برابر شد و از ۱٫۷ میلیون هکتار در سال ۱۹۹۶ به ۱۸۹٫۸ میلیون هکتار در سال ۲۰۱۷ رسید. این پدیده محصولات تراریخته را به سریع‌ترین فناوری پذیرفته‌شده در حوزه کشاورزی تبدیل کرده است. با گذشت ۲۲ سال از تولید تجاری، در مجموع ۲٫۳ میلیارد هکتار زیر کشت این محصولات رفته است. چهار محصول سویا، ذرت، پنبه و کلزا نسبت به سایر محصولات تراریخته بیشترین سطح زیر کشت را به خود اختصاص داده‌اند.

کشورهایی با بیشترین میزان تولید تراریخته

پنج کشور آمریکا، آرژانتین، برزیل، کانادا و هند مجموعا ۹۱٫۳ درصد و ۱۷۳٫۳ میلیون هکتار، از کل سطح زیر کشت محصولات تراریخته را به خود اختصاص داده‌اند. آمریکا با ۷۵ میلیون هکتار رتبه اول، برزیل با ۵۰٫۲ میلیون هکتار رتبه دوم، آرژانتین با ۲۳٫۶ میلیون هکتار رتبه سوم، کانادا با ۱۳۱٫۱ میلیون هکتار رتبه چهارم و هند با ۱۱٫۴ میلیون هکتار رتبه پنجم را در سطح زیر کشت محصولات تراریخته داشته‌اند. به‌این‌ترتیب ۲۶ درصد از جمعیت میلیاردنفری کره زمین در این پنج کشور از مزایای فناوری تولید محصولات تراریخته بهره‌مند شدند.